1924 yılında Mustafa Kemal Atatürk'ün talimatıyla Aksaray'da kurulan Azmi Milli Un Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk fabrikalarından biri olarak 100. yılını kutluyor. "Milletin azmi" anlamına gelen ismiyle dikkat çeken fabrika, Türkiye'nin ilk hidroelektrik santraliyle çalışan un fabrikası olarak tarihteki yerini aldı. Üretime 1997 yılına kadar devam eden Azmi Milli, bugün bir müze olarak geçmişe ışık tutmayı sürdürüyor ve halen tam teşekküllü olarak un üretebilecek kapasitede.

Fabrika, genç Cumhuriyet’in ekonomik bağımsızlık hedefleri doğrultusunda kurulmuş olup, Türk halkının Milli Mücadele sırasındaki azmini ve kararlılığını simgeliyor. İnşaatında dönemin ekonomik ve teknolojik zorluklarına rağmen, Alman mühendislerle işbirliği yapılarak hidroelektrik santrali ve un fabrikası tamamlandı. Müze müdürü Mustafa Fırat Gül, fabrikanın Aksaray'ın ekonomik ve sosyal tarihine olan katkılarını vurgularken, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün İzmir İktisat Kongresi'nde vurguladığı ekonomik bağımsızlığın önemini hatırlattı.

Azmi Milli'nin kuruluşunda 73 Aksaraylı'nın, dönemin milletvekili Kara Vehbi öncülüğünde bir araya gelerek imece usulüyle 250 bin lira toplayıp bir şirket kurdukları ve fabrikanın temelini attıkları belirtiliyor. Fabrika, Aksaray'a hem un hem de elektrik sağlamak amacıyla inşa edilmiş ve Türk-Alman işbirliğinin bir sembolü olarak kabul ediliyor.

Aksaraylılar elektrikle 1926'da tanıştı

Aksaraylıların elektrikle 1926 yılında tanıştığına değinen Azmi Milli Sanayi ve Bilim Müzesi Müdürü ve tarihçi yazar Mustafa Fırat Gül, "1926'ya gelindiğinde Aksaray elektrik nimeti ile tanıştı. Ki o günlerde ülkemizin neredeyse tamamı gaz lambası, mum ile aydınlanmaya çalışıyordu. Bir şehrin sokaklarının gecesinin de gündüz gibi parlaması Aksaraylıların gururunu okşadı, çok hoşlarına gitti ve elektrik abonesi olmak için sıraya girdiler. Açıldığı günden 1997 yılına kadar burası çok kaliteli unlarını üreterek Türkiye'nin her yerine gönderdi. Fakat 1997 yılında diğer fabrikalarla rekabet edemediği için, eskidiği ve üretiminin yetersiz kaldığı için maalesef kapanmak zorunda kaldı. Fakat burası açıldığı günden beri günümüze orijinalliğini yitirmeden geldiği için yaşayan bir endüstri mirasıdır. Bugün un üretecek kadar sağlamdır. Hemen arkamda gördüğünüz makineler, alt ve üst katlardaki makineler, yani 4 katın tamamı çalışacak kadar sağlamdır. Azmi Milli Türk Anonim Şirketi tarihi un fabrikasının belki de en önemli özelliği Cumhuriyet Türkiye'sinin hidroelektrik santrali ile çalışan ilk un fabrikası olmasıdır" şeklinde konuştu.

Aksaray Belediyesi tarafından Azmi Milli Sanayi ve Bilim Müzesine çevrilen ve tarihe ışık tutan un fabrikası, haftanın 7 günü ücretsiz olarak ziyarete açık. Zinciriye Mahallesi, Zinciriye Sokak'ta bulunan fabrikanın arşiv kısmında 1924 yılından beri çalışan işçilerin kayıtları bulunurken, 4 kattan oluşan fabrikanın içerisinde o dönemin sistemine ait buğday yıkama, buğday öğütme, buğday temizleme, mekanik değirmenler, torbalama ve dikim makinesi bulunuyor.